مؤلف:
ابو جعفر محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ طوسی (م 460 ه.ق)
زندگی نامه:
شیخ ابوجعفر محمد بن حسن بن علی بن حسن طوسی، معروف به شیخ الطائفه، شیخ اعظم و شیخ طوسی در ماه مبارک رمضان سال 385 قمری در جوار مرقد حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) در طوس به دنیا آمد. دوران کودکی و جوانی و تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خود یعنی طوس سپری کرد.
هجرت به بغداد
شیخ طوسی در بیست و سه سالگی به منظور استفاده از محضر استادان بزرگ آن دوره همانند شیخ مفید و سید مرتضی، طوس را به مقصد بغداد ترک کرد. او در مدت پنج سالی که افتخار شاگردی شیخ (شیخ مفید) را داشت، مورد توجه استاد قرار گرفت. پس از رحلتشیخ مفید، در سال 413 قمری، شیخ طوسی در محضر درس برجستهترین شاگرد شیخ مفید، یعنی سید مرتضی که ریاست علمی و زعامت دینی شیعه به وی منتقل شده بود، حاضر گردید .وی از آن زمان تا سال 436 قمری یعنی حدود 23 سال، از دانش بیکران سید مرتضی، در علومی چون کلام، تفسیر، لغت و علوم ادبی، فقه، اصول فقه و... بهره برد.
با توجه به نبوغ فکری و استعداد شگفت مرحوم شیخ طوسی و تلاش و کوشش فراوان، ایشان توانست مدارج علمی عصر خود را یکی پس از دیگری پشت سر نهاده و در دوران جوانی به درجه اجتهاد برسد. او در اندک زمان، به یکی از ارکان حوزه درسی شهر بغداد تبدیل شد و بعد از اساتید بهنام خود، یعنی شیخ مفید و سیدمرتضی، یکهتاز میدان علم و عمل گردید. عظمت و مقام علمی کمنظیر شیخ طوسی باعث شد تا مدت طولانی، فقهای شیعه را تحتتأثیر دیدگاه‌های خود قرار دهد. آنان تا یکصد سال بعد از وفات شیخ، مقلّد ایشان بودند و بر اساس نظرات او فتوا میدادند.
هجرت به نجف
در نیمه اول قرن پنجم قمری، طغرل بیک سلجوقی که سنی متعصبی بود، تصمیم گرفت بغداد را اشغال و خاندان آل بویه را منقرض سازد . طغرل بیک تا سال 449 چندین بار کتابهای شیخ طوسی را در ملا عام سوزاند . این نابسامانیها و آزار و اذیتشیعه باعث گردید که حوزه و مجامع علمی شیعه در بغداد از هم بپاشد و این مساله سبب هجرت شیخ به نجف اشرف گردید.
نجف در آن زمان محله بسیار کوچکی بود که عدهای از زوار حرم مطهر علوی در آن جا زندگی میکردند . ورود شیخ به نجف، زمینه ساز هجرت شاگردان وی و علمای اسلام به این شهر گردید. وی تا پایان عمر شریف خود در نجف، زندگی کرد و آثار علمی گرانبهایی از خود به یادگار گذاشت .
آثار
آثار گرانبهای شیخ طوسی در همه علوم میباشد؛ حدیث، رجال، فقه، اصول، تفسیر و... ؛ که فقط به برخی از کتب ایشان اشارهای خواهیم داشت:
- تهذیب الأحکام (در احادیث فقهی که از کتب اربعه شیعه است.)؛
- الإستبصار فیما اختلف من الأخبار (در احادیث فقهی که از کتب اربعه محسوب می‌شود.)؛
- کتاب الأمالی (که مطالب جلسات روایی اوست.)؛
- الأبواب؛ معروف به «رجال شیخ طوسی»؛
- الفهرست؛
- اختیار معرفة الرجال (که شیخ به حذف اشتباهات و اصلاح اصل کتاب «رجال کشی» اقدام کرد.)؛
- التبیان فی تفسیر القرآن؛
- المبسوط فی الفقه؛
- الخلاف فی الأحکام (شیخ در این کتاب آراء علمای شیعه و مذاهب مختلف اهل سنت را در هر مسأله گردآوری کرده‌است.)؛
- تمهید الأصول؛
- الغیبة (با توجه به نزدیکی زمان تولد مرحوم شیخ طوسی به زمان غیبت صغرای حضرت ولیعصر(عج)، ایشان درباره شخصیت حضرت و شبهههای وارده، این کتاب را نگاشته است. این کتاب، یکی از محکمترین و استدلالیترین کتابهای شیعه درباره مسئله غیبت شمرده می‌شود.)؛
- مصباح المتهج‍ّد و سلاح المتعب‍ّد؛
- هدایۀ المسترشد و بصیرة المتعبد فی الأدعیه و العبادات؛
- عدۀ الأصول (در اصول فقه)؛
- تلخیص الشافی (مباحث مربوط به امامت؛ این کتاب در واقع گزیده کتاب «الشافی» تألیف سید مرتضی است.).
از نگاه بزرگان
خواجه نصیرالدین طوسی:
«شبها را بیدار میماند و سرگرم مطالعه بود. کتابهای زیادی در کنار خود میگذاشت و هنگامی که از مطالعه یک نوع از آن خسته میشد، به مطالعه نوع دیگر میپرداخت. او ظرف آبی در کنار خود قرار میداد تا به وسیله آن خواب را از چشمان خود دور کند تا بیشتر مطالعه نماید. هنگام سحر که با مطالعه فراوان بعضی از مشکلات علمی را حل میکرد، میگفت: کجایند پادشاهان و فرزندان آنها، تا این لذت را ببینند."
امام خمینی:
«شیخ طوسی در 52 سالگی نیز درس میرفته است، در صورتی که در سن بیست و سه سالگی برخی از کتابهای خود را نگاشته است، کتاب تهذیب الاحکام را گویا در همین سن نوشته، او در سن 52 سالگی در حوزه درس مرحوم سید مرتضی حاضر شده است که به آن مقام والا دست پیدا کرده است».
وفات
سرانجام شیخ الطائفه، در هفتاد و شش سالگی در شب 22 محرم سال 460 قمری در نجف اشرف از دنیا رفت. بدن پاک ایشان بنا به وصیت خودش در خانه مسکونیاش دفن شد و سپس آن مکان به مسجد تبدیل گشت که هماینک در سمت شمال بقعه علوی، به نام مسجد طوسی معروف است .
معرفی اجمالی کتاب:
یکی از تفاسیر معروف شیعه، تفسیر تبیان شیخ طوسی است. این تفسیر در میان تفاسیر شیعه و اهل سنت نخستین تفسیر کامل از قرآن کریم است که مباحث تفسیری را به صورتی دقیق، علمی و اجتهادی همراه با تحلیل و نقد و بررسی در قرن پنجم گرد آورده است.
این تفسیر دارای اسراری تازه در معانی قرآن است. و به روش اجتهادی و جامع نگاشته شده؛ اما مباحث کلامی در آن اشراب گردیده است و دارای گرایش کلامی بوده و به اثبات عقاید شیعه می پردازد.
تفسیر دارای مقدمه ای کوتاه است که نکات ارزنده ای را در بر دارد. برخی از نکات آن عبارتند از:
1.انگیزه تالیف: ایشان دو انگیزه برای تالیف تبیان نقل می کند: یکی نبود تفسیری جامع و کامل، و دیگری نبودن تفسیری که از عقاید شیعه دفاع کند.
2. اشاره به روش های تفسیری موجود
3. تمسک به قرآن و عترت در هر عصری
4. جواز تفسیر قرآن با روایات صحیح از ائمه (علیهم السلام) چرا که قول ایشان مانند قول پیامبر (ص) حجت است.
5. حرمت تفسیر به رأی
6. حرمت تقلید کردن مفسر در تفسیر
7. فلسفه تکرار در الفاظ، جمله ها و قصه های قرآن کریم
8. نزول قرآن بر هفت حرف باطل است؛ چرا که قرآن بر یک حرف و بر یک پیامبر نازل شده؛ اما اجماع است که قرآن بر اساس قرائت های متداول قراء جایز است.
9. قرآن قابل فهم است
10. ظاهر و باطن
11. ناسخ و منسوخ
12. محکم و متشابه
روش تفسیری شیخ در تبیان - چنان که پیش از این گفته شد- روشی اجتهادی و جامع است و از قرآن، روایات، لغت، ادبیات عرب و حتی اقوال صحابه و تابعان دلیل و شاهد نقل می‌کند. افزون بر آن، استدلالها، تحلیل ها و ادله عقلی فراوانی به کار می‌برد و به نقد و بررسی دیدگاه‌ها نیز می‌پردازد. البته از آنجا که شیخ طوسی هم‌عصر و شاگرد متکلمانی بزرگ مانند شیخ مفید و سیدمرتضی بوده، رویکرد کلامی دارد و دیدگاه های کلامی شیعه به خوبی در آن اشراب شده است.
شیوه عملی ایشان توجه به شماره آیه، اختلاف قرائات، لغت شناسی و استفاده از اشعار عرب، بهره‌وری از ادبیات، شأن نزول، دیدگاه‌های تفسیری، روایات، آیات (در برخی موارد) و استدلال های عقلی است.
شیخ طوسی در عصر خود بزرگترین فقیه و مرجع شیعه بوده است؛ به همین دلیل در مباحث فقهی در دفاع از فقه شیعه (از جمله آیه وضو و آیات دیگر) مباحث را دقیق و مستدل مورد بحث قرار داده است.
در بحث جبر و اختیار در آیاتی که شبهه جبر وجود دارد، با استدلال جبر را مورد انتقاد قرار داده و اساسا یکی از انگیزه های خود را پاسخ به شبهات مجبره و مشبهه می داند.
وی از امامت به خوبی دفاع نموده است و امامت حضرت علی (ع) را با ادله فراوان قرآنی به اثبات می رساند.
شیخ طوسی در حالی که از عقاید شیعه دفاع می‌کند، در این تفسیر احترام تمام خلفا و مذاهب اهل سنت را رعایت کرده. افزون بر آن، به طور گسترده - مانند تفاسیر اهل سنت- اقوال صحابه و تابعان را نقل کرده است. شاید علت آن، مقبولیت این تفسیر و ارائه فرهنگی معقول از شیعه و ایجاد اتحاد بوده است.
وضعیت نشر:
التبیان فی تفسیرالقرآن نخستین بار به همت میرزاعلی آقا شیرازی و مساعدت فقیه معاصر، مرحوم سیدمحمد حجّت کوه کمری (متوفی ۱۳۷۲)، در قطع رحلی و در دو مجلد بین سال‌های ۱۳۶۲ و ۱۳۶۵ ه.ق (۱۳۲۲ـ۱۳۲۵ ش) در تهران چاپ سنگی شد، سپس به تصحیح احمدحبیب قصیرعاملی و مقدمه آقابزرگ طهرانی میان سال‌های ۱۳۷۶ و ۱۳۸۲ در ده مجلد در نجف منتشر شد.
این چاپ، که بارها در جاهای مختلف افست شده است، فهرست‌های مفیدی چون فهرست احادیث، ردّیه‌های کلامی، آیات، مَثل‌ها و مباحث لغوی دارد. این تفسیر به همت مؤسسه النشرالاسلامی تصحیح شده است.که جلد نخست آن علاوه بر مقدمه آقابزرگ طهرانی، دارای «تاریخچه‌ای از تفسیر قرآن نزد شیعه» به قلم آیه الله سبحانی است.
تهیه شده در معاونت پژوهش (واحد علمی سایت)