مؤلف:
ملا فتح الله کاشانی (م 988 ه.ق)
زندگی نامه:
ملا فتح الله کاشانى، مفسر بزرگ عهد صفوى، در یکى از دهه هاى آغازین قرن نهم هجرى قمرى در کاشان به دنیا آمد. پدرش شکرالله نام داشت. ملا فتح الله بعد از رشد و ازدواج، با فقر و ندارى زندگى را مى گذراند. در کتب تراجم از این شخصیت بزرگ با عناوین گوناگونى یاد شده که برخى از آن ها چنین است: المولى المفسر، فقیه، متکلم، عالم کامل جلیل، متبحر در تمام علوم دینى، عالم به لغات و ادبیات و اصول و جامع معقول و منقول.
دوران حیات ملافتح الله کاشانى، یعنى سال هاى حدود 900 تا 988 هـ .ق. دوران مهمى از نظر دگرگونى تاریخ مذهبى ایران است. وى با سه پادشاه صفوى شاه اسماعیل (908هـ .ق.)، شاه طهماسب (984 ـ 930 هـ .ق.) و شاه اسماعیل دوم (985 هـ .ق.) معاصر است. شاه اسماعیل در سال 907 هـ .ق. در تبریز مراسم تاجگذارى را برگزار کرد و اولین شاه صفوى شد. نخستین اقدام او، رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع بود. این اقدام شیعیان ایران را که صدها سال تحت فشار بودند خوشحال کرد. نخستین کسى که در این دوره، به عنوان شیخ الاسلام مطرح شد، على ابن عبدالعال محقق کرکى (متوفاى 940هـ .ق.) است که استاد على بن حسن زواره اى و او استاد ملافتح الله کاشانى است.
به دلیل فاصله زیاد تاریخى و نیز شفاف نبودن تاریخ زندگى این مفسر بزرگ، اسامى استادان وى در هاله اى از ابهام قرار دارد. با این حال روشن است که وى مراحل تحصیل و بالندگى علمى را در همان کاشان گذرانده و اخبارى دال بر این که او براى تحصیل به شهرهاى قزوین و اصفهان ـ که شهرهاى علمى آن روزگار بودند ـ رفته باشد در دست نیست. تنها استاد وى که نامش در تاریخ جاودان مانده، فخرالدین على بن حسن زواره اى است که در سایه آثار ترجمه اى قرآنى و غیرقرآنى فراوانش در عصر ترجمه، نامش در کتاب هاى تراجم ثبت و احوالاتش بیان شده است.
على بن حسن زواره ای از دانشمندان بزرگ زمان شاه طهماسب اول است، وى مفسر و از نخستین کسانى بود که در تأیید مذهب تشیّع کتاب هایى به زبان فارسى ترجمه کرد. وى در اصفهان نزد محقق کرکى، شیخ على بن عبدالعالى و سید غیاث الدین جمشید زواره اى و امیر عبدالوهّاب بن على بن حسین استرآبادى تحصیل کرد. وى پرچمدار ترجمه در عصر صفوى بود و برخى از کتاب هایش را نیز به آنان تقدیم کرده است.
على بن حسن علاوه بر تفسیر، در ردیف مترجمان حرفه اى این عصر جاى دارد. او در کنار توجه به ترجمه، به تدریس نیز مى پرداخت و ملا فتح الله از جمله ثمرات مکتب اوست که همچون استاد خود شیوه فارسى نویسى و ترجمه متون حدیثى و تاریخى را براى جامعه شیعى ایران ادامه داد.
ملافتح الله سراسر زندگى اش را وقف بر آوردن نیازهاى علمى جامعه خود کرد و به پیروى از استادش على بن حسن، علاوه بر تدریس و ارشاد، به فعالیت هاى علمى در بخش ترجمه و تألیفات فارسى روى آورد. برخی از آثار وی عبارتند از:
تفسیر بزرگ «مَنهج الصادقین فى الزام المخالفین»، تفسیر «خلاصه منهج الصادقین»، زبدة التفاسیر، شرح نهج البلاغه (تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین) و...
ملافتح الله شریف کاشانى سرانجام پس از سال ها تلاش در عرصه تألیف و ترجمه و تربیت شاگردانى که جریان قرآنى مبارکى را در ایران به راه انداختند و مبارزه علمى با منحرفان در عرصه مذهب و اعتقاد پى ریختند، خود فقیرانه و زاهدانه در سال 988هـ .ق. وفات یافت. البته درباره سال وفات و نیز محل دفن وى اظهار نظرهاى مختلفى شده است که مى توان در دو دسته به آن اشاره کرد:
1 ـ در سال 988 هـ .ق. وفات یافت.
در «هدیة العارفین» این نظریه ارائه شده است و صاحب روضات الجنات نیز بر اساس تاریخ شعرى که به مناسبت رحلت وى سروده شده است. این نظریه را مى پذیرد. آقا بزرگ تهرانى در الذریعه این نظریه را صحیح تر مى داند.
2 ـ وفات وى در سال 997 هـ .ق. این نظریه توسط نویسنده کشف الحجب والاستار بیان شده است.
درباره محل وفات نیز نظرات مختلفى ارائه شده است. مولف کشف الحجب محل درگذشت او را کشمیر مى داند. مولف «لباب الالقاب» مقبره اش را در کاشان مى داند و مى نویسد این مقبره معروف و مورد زیارت عام و خاص است. آن گاه به مقبره اى که در همدان به وى نسبت داده مى شود، اشاره مى کند و مى نویسد ظاهراً آن مقبره مربوط به فرد دیگرى با این نام است.
معرفی اجمالی کتاب:
منهج الصادقین تنها شرح و تفسیر قرآن نیست؛ بلکه تفسیری جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و متنوّع- به زبان فارسی- است؛ کاشانی بیشتر نظریات تفسیری بیضاوی و زواره‌ای و نیز مباحث ادبی و بلاغی «کشاف» زمخشری را آورده و از تفسیر «مجمع البیان» در باب قصص و تواریخ بهره جسته است. از «تبیان» شیخ طوسی و «تفسیر ابو الفتوح رازی» و گازر نیز مطالبی برگزیده است. گاه سخنان اهل عرفان و مشاهیر متصوّفه را نیز در لابه‌لای تفسیر جای داده و کل متن را با نثری شیوا و روان نوشته است و هر جا که مناسب دیده از اخبار و روایات اهل بیت عصمت کمک گرفته است.
در تقریر اصول دین، عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، متین و معقول سخن گفته و تعصّب و گرایش تندی از خود نشان نداده است؛ از این رو از زمان نگارش آن، مورد توجّه دانشمندان قرار گرفته و از معروفترین تفاسیر دوره صفوی به زبان فارسی به شمار می‌رود.
روش کاشانی در نقل اقوال و عبارات دیگران چنین است که پیش از تفسیر، مقدمه‌ای نگاشته و به مباحثی از علوم قرآن و مبادی تفسیر اشاره کرده و گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدی افزوده است. مهمترین مباحث مقدمه عبارتند از:
فضل قرآن، نام قاریان، معنای تفسیر و تأویل، حدیث نزول قرآن علی سبعة أحرف و معنای آن، گردآوری [و تدوین قرآن و مصونیت آن از تحریف.
مؤلف، خود تفسیر منهج را خلاصه کرده که بارها در ایران چاپ و نشر یافته است. یکی از این چاپها با تصحیح ابو الحسن شعرانی در سال 1363 ش از سوی انتشارات کتابچی انجام گرفته است. اصل تفسیر نیز با تحقیق علامه شعرانی و تصحیح علی اکبر غفاری و با مقدمه و حواشی سید ابو الحسن مرتضوی، از سوی انتشارات علمیه اسلامیه، در سال 1385 ق در ده مجلد به چاپ رسیده است.
تهیه شده در معاونت پژوهش (واحد علمی سایت)